คู่มือ

การสังเกตธรรมชาติ - เรียนรู้และมีส่วนร่วมในการอนุรักษ์ความหลากหลายทางชีวภาพ

การสังเกตธรรมชาติเป็นกิจกรรมที่ช่วยให้เราเข้าใจระบบนิเวศและความหลากหลายทางชีวภาพผ่านการสังเกตอย่างมีระบบ และมีส่วนร่วมในการอนุรักษ์ธรรมชาติ

โดย ทีมบรรณาธิการ DoItAgain

เผยแพร่เมื่อ 24 ตุลาคม 2568อัปเดตล่าสุดเมื่อ 24 ตุลาคม 2568

"เมื่อสัปดาห์ที่แล้ว ฉันตัดสินใจเข้าร่วมโครงการ 'เก็บข้อมูลนกในเมือง' ของกรมอุทยานแห่งชาติ ใจเต้นตื่นเต้นเหมือนเด็กๆ ที่จะได้ไปทัศนศึกษาเป็นครั้งแรก ฉันเตรียมสมุดบันทึกเล่มโปรดที่ได้จากงานหนังสือแห่งชาติ กล้องส่องทางไกลมือสองที่เพิ่งซื้อมาพร้อมกับแอปพลิเคชันสำหรับดูนกที่ดาวน์โหลดไว้ในโทรศัพท์แล้ว

ก่อนนอนคืนนั้น ฉันนอนไม่หลับ คิดไปเรื่อยเปื่อยว่าจะเจอนกอะไรบ้าง จะจำแนกชนิดนกได้ถูกไหม เพื่อนๆ ในกลุ่มจะยอมรับไหม แม้จะตื่นเต้น แต่ก็ตื่นเช้ามาด้วยความมุ่งมั่น พร้อมกับกล่องข้าวกล่องโปรดที่แม่ช่วยทำใส่ข้าวเหนียวหมูปิ้งและไข่เจียวหอมๆ ไว้ให้"

การดื่มด่ำ

"แสงแรกของวันสาดส่องกระทบหยดน้ำค้างที่เกาะตามใบไม้ในสวนหลวงพระรามเก้า เสียงนกปรอดหัวโขนร้อง 'ปิ๊บ-ปิ๊บ' ดังก้องไปทั่วบริเวณ กลิ่นไอเย็นของน้ำค้างยามเช้าผสมกับกลิ่นดินหลังฝนตกเมื่อคืน ทำให้รู้สึกสดชื่นอย่างบอกไม่ถูก

ฉันใช้กล้องส่องทางไกลจับภาพนกกางเขนบ้านตัวผู้ที่กำลังร้องเพลงอยู่บนกิ่งชมพู่พันธุ์ทิพย์ ขนสีดำมันวาวตัดกับสีขาวบริเวณท้องและปีกที่สะท้อนแสงอาทิตย์เป็นประกาย ระหว่างที่กำลังจดบันทึก ฉันได้ยินเสียงกรอบแกรบจากพุ่มไม้ ปรากฏว่าเป็นกลุ่มนกกระจิบคิ้วดำกำลังกระโดดหากินอยู่ตามพื้นดิน

ตอนบ่าย เราได้พบกับกลุ่มอาสาสมัครอีกหลายคน ที่น่าสนใจคือคุณตากับหลานชายวัยประถมที่มาร่วมกิจกรรมด้วยกัน คุณตาเล่าว่าเมื่อก่อนบริเวณนี้เคยเป็นทุ่งนากว้าง มีนกนานาชนิด แต่ตอนนี้เหลือน้อยลงทุกที ทำให้ฉันรู้สึกว่าการมาร่วมกิจกรรมในวันนี้มีความหมายมากกว่าที่คิด"

การไตร่ตรอง

"เมื่อกลับถึงบ้านในตอนเย็น ฉันนั่งทบทวนภาพถ่ายและบันทึกที่เก็บมาทั้งวัน แม้จะเมื่อยล้าแต่ใจกลับเบิกบานเป็นที่สุด การได้เห็นความสุขของคุณตาที่ได้ถ่ายทอดความรู้ให้หลาน และความตื่นเต้นของเด็กน้อยเมื่อได้เห็นนกปากห่างเป็นครั้งแรก ทำให้ฉันเข้าใจว่าธรรมชาติเชื่อมโยงเราทุกคนเข้าด้วยกัน

ตอนนี้ทุกครั้งที่ได้ยินเสียงนกร้องตอนเช้า ฉันจะหยุดฟังด้วยความตั้งใจมากขึ้น บางครั้งก็หยิบกล้องส่องทางไกลออกมาส่องดูนกที่มาเกาะต้นไม้หน้าบ้าน รู้สึกเหมือนได้เปิดประตูสู่โลกใหม่ที่อยู่รอบตัวเราเสมอมา แต่ไม่เคยสังเกตเห็นมาก่อน

สิ่งที่ได้มากกว่าความรู้คือความตระหนักว่า การอนุรักษ์ธรรมชาติไม่ใช่เรื่องไกลตัวอีกต่อไป แค่เริ่มต้นจากการสังเกตและบันทึกสิ่งที่เห็น เราทุกคนมีส่วนช่วยรักษาความหลากหลายทางชีวภาพให้คงอยู่สืบไป"

ทำไมถึงสำคัญ

การศึกษาธรรมชาติช่วยให้เราเห็นความเชื่อมโยงระหว่างสิ่งมีชีวิตต่างๆ กับสิ่งแวดล้อม ข้อมูลที่ได้มีประโยชน์ต่อการวิจัยและวางแผนอนุรักษ์พันธุ์สัตว์ป่า

การฝึกสังเกตรายละเอียดเล็กๆ น้อยๆ ช่วยให้เรามีสมาธิและความละเอียดอ่อนมากขึ้น

ข้อมูลที่เราบันทึกจะถูกนำไปใช้ในการติดตามประชากรสิ่งมีชีวิตและวางแผนการอนุรักษ์อย่างมีประสิทธิภาพ

การได้อยู่ท่ามกลางธรรมชาติช่วยลดฮอร์โมนความเครียดและเพิ่มความรู้สึกผ่อนคลาย

การได้เห็นความสวยงามของธรรมชาติด้วยตาตนเอง ทำให้ตระหนักถึงความสำคัญของการอนุรักษ์มากขึ้น

เรียนรู้กระบวนการทางวิทยาศาสตร์ผ่านการสังเกต ตั้งสมมติฐาน และบันทึกข้อมูลอย่างเป็นระบบ

ได้พบปะผู้ที่มีความสนใจคล้ายกัน แลกเปลี่ยนความรู้และประสบการณ์

การเดินท่ามกลางธรรมชาติช่วยให้ร่างกายแข็งแรง และการได้อยู่กับตัวเองช่วยฝึกสติ

วิธีการเริ่มต้น

เลือกพื้นที่ที่สนใจ เช่น สวนสาธารณะในเมือง ป่าใกล้บ้าน หรือพื้นที่ชุ่มน้ำใกล้เคียง
ศึกษาข้อมูลเบื้องต้นเกี่ยวกับพืชและสัตว์ประจำถิ่นจากเว็บไซต์กรมอุทยานแห่งชาติ
เตรียมอุปกรณ์ที่จำเป็นให้พร้อม โดยเฉพาะน้ำดื่มและอุปกรณ์ป้องกันแสงแดด
เริ่มสังเกตและบันทึกสิ่งที่พบเห็นอย่างเป็นระบบ เริ่มจากสิ่งมีชีวิตที่พบได้บ่อย
ใช้แอปพลิเคชันช่วยระบุชนิดพืชและสัตว์ เช่น iNaturalist หรือ eBird
แลกเปลี่ยนข้อมูลกับชุมชนนักสังเกตการณ์ธรรมชาติผ่านกลุ่มออนไลน์
นำข้อมูลที่ได้ส่งต่อให้กับนักวิจัยหรือองค์กรอนุรักษ์ท้องถิ่น

สิ่งที่คุณจะต้องการ

สมุดบันทึกและปากกาที่กันน้ำได้
กล้องส่องทางไกลขนาดพกพา
แอปพลิเคชันระบุชนิดพืชและสัตว์
น้ำดื่มและอาหารว่าง
โทรศัพท์มือถือที่มีแบตเตอรี่สำรอง
หมวกและครีมกันแดด
รองเท้าผ้าใบที่ใส่สบายและกันลื่น

ความปลอดภัยเป็นอันดับแรก

ควรสวมใส่เสื้อผ้าที่เหมาะสมกับสภาพอากาศและสภาพพื้นที่ ระวังสัตว์มีพิษ เช่น งูและแมงป่อง โดยเฉพาะในฤดูฝน ควรมีผู้ที่มีความรู้ความชำนาญร่วมเดินทางด้วยเสมอ โดยเฉพาะในพื้นที่ป่าหรือพื้นที่ห่างไกล ควรทายากันยุงและสวมหมวกเพื่อป้องกันแสงแดด

คำถามที่พบบ่อย

แน่นอนค่ะ! การสังเกตธรรมชาติเป็นกิจกรรมที่ทุกคนสามารถทำได้โดยไม่จำเป็นต้องมีความรู้มาก่อน แค่มีความสนใจและความตั้งใจที่จะเรียนรู้ ขอแนะนำให้เริ่มจากสิ่งมีชีวิตที่พบเห็นบ่อยๆ ก่อน เช่น นกหรือผีเสื้อในสวนสาธารณะ

แนะนำให้เริ่มจากพื้นที่ใกล้ตัวก่อน เช่น สวนสาธารณะในชุมชน หรือแม้แต่สวนหลังบ้าน เพราะเป็นสถานที่ที่คุ้นเคยและปลอดภัย เมื่อชำนาญขึ้นจึงค่อยๆ ขยับไปยังพื้นที่ธรรมชาติที่หลากหลายมากขึ้น

ไม่จำเป็นต้องมีอุปกรณ์แพงๆ เลยค่ะ แค่สมุดบันทึกกับปากกาก็เริ่มต้นได้แล้ว กล้องส่องทางไกลหรือกล้องถ่ายรูปเป็นเพียงอุปกรณ์เสริม ที่สำคัญคือการฝึกสังเกตและจดบันทึกอย่างสม่ำเสมอ

มีหลายแอปพลิเคชันที่ช่วยในการระบุชนิดพืชและสัตว์ เช่น แอปพลิเคชันที่มีฐานข้อมูลพืชและสัตว์ในประเทศไทยค่อนข้างครบถ้วน หรือสำหรับผู้สนใจการดูนกโดยเฉพาะ ซึ่งใช้งานง่ายและมีชุมชนคอยให้ความช่วยเหลือ

ช่วงเช้าตรู่ประมาณ 06.00-09.00 น. และช่วงบ่ายแก่ๆ ประมาณ 15.00-18.00 น. เป็นเวลาที่สัตว์หลายชนิดออกหากินและสังเกตได้ง่ายที่สุด โดยเฉพาะนกที่มักจะร้องเพลงในตอนเช้า

ควรอยู่ห่างอย่างปลอดภัย อย่าพยายามเข้าใกล้หรือรบกวนสัตว์ป่า ถ้าพบในพื้นที่ชุมชนควรแจ้งเจ้าหน้าที่ที่เกี่ยวข้องทันที และบันทึกภาพหรือวิดีโอเพื่อเป็นหลักฐาน

ข้อมูลที่เราบันทึกช่วยให้นักวิจัยติดตามการเปลี่ยนแปลงของประชากรสิ่งมีชีวิต ระบุพื้นที่ที่ควรได้รับการอนุรักษ์ และวางแผนจัดการทรัพยากรธรรมชาติได้อย่างยั่งยืน

ควรบันทึกวันที่ สถานที่ พิกัด GPS ชนิดสิ่งมีชีวิตที่พบ จำนวนตัว พฤติกรรมที่สังเกตเห็น และสภาพอากาศ ถ้ามีกล้องถ่ายรูปควรบันทึกภาพประกอบเพื่อใช้ยืนยันข้อมูล

มีหลายองค์กรที่จัดกิจกรรมสังเกตธรรมชาติเป็นประจำ เช่น ชมรมดูนก กลุ่มอนุรักษ์ผีเสื้อและแมลง หรือโครงการวิทยาศาสตร์พลเมือง

ควรศึกษาพื้นที่ล่วงหน้า ตรวจสอบสภาพอากาศ เตรียมอุปกรณ์ให้พร้อม โดยเฉพาะน้ำดื่มและยาประจำตัว ควรมีผู้ชำนาญการร่วมเดินทางด้วย และแจ้งผู้เกี่ยวข้องทราบเส้นทางและเวลาที่จะกลับ

การสังเกตธรรมชาติเน้นการสังเกตและเรียนรู้อย่างลึกซึ้ง มากกว่าการเดินชมผ่านๆ ไป ต้องใช้ความอดทนและสมาธิสูงกว่า แต่ให้ความสุขและความเข้าใจในธรรมชาติที่ลึกซึ้งกว่า

ได้ค่ะ และเป็นกิจกรรมที่ดีมากสำหรับเด็กๆ ในการเรียนรู้เกี่ยวกับธรรมชาติ ควรมีผู้ใหญ่คอยดูแลและให้คำแนะนำ เริ่มจากกิจกรรมง่ายๆ เช่น การดูนกในสวนสาธารณะ หรือการสังเกตแมลงในสวนหลังบ้าน

ในประเทศไทยมีสัตว์มีพิษบางชนิดที่ควรระวัง เช่น งูพิษ แมงป่อง และพืชมีพิษบางชนิด ควรศึกษาข้อมูลเบื้องต้นและอยู่ห่างจากสัตว์ป่าทุกชนิด

ควรเก็บขยะที่พบเห็นกลับมาทิ้งในที่ที่เหมาะสม ถ้าเป็นขยะจำนวนมากหรือเป็นขยะอันตรายควรแจ้งเจ้าหน้าที่ที่เกี่ยวข้องทันที